Op de website van het Centre Pompidou in Parijs staat te lezen dat Akhtyrka een dorp in de Oekraïne is. Wassily Kandinsky en zijn kersverse vrouw Nina Andrejevskaja zouden hier de zomer van 1917 doorgebracht hebben na hun abrupt afgebroken huwelijksreis in Finland. Gelukkig heeft het H’Art Museum in Amsterdam, waar momenteel de tentoonstelling Kandinsky. Pionier van de abstracte kunst met werken uit genoemd museum te zien zijn, deze informatie omtrent Akhtyrka herzien.
Desinformatie
Hoe het Centre Pompidou aan deze desinformatie komt is een raadsel. Van de weduwe van Kandinsky, Nina Andrejevskaja, heeft het museum wellicht niets over Akhtyrka vernomen. Zij heeft werken uit 1917 die aan deze plek refereren tot haar dood in 1981 verborgen gehouden, evenals haar zwangerschap waarvan tekenen te zien zijn op het schilderijtje Akhtyrka. Nina en Tatjana op de veranda (1917) hierboven (afb. 1).
Op zoek naar informatie over Akhtyrka moeten museummedewerkers op de Oekraïense plaatsnaam Okhtyrka gestoten zijn, dat een O in plaats van een A als beginletter krijgt bij vertaling. Maar het is uitgesloten dat Kandinsky in politiek turbulente tijden daar naartoe heeft willen reizen met zijn zwangere vrouw, zover weg, 700 km (!) in plaats van naar zijn geliefde Akhtyrka niet ver van hun toenmalige woonplaats.
Akhtyrka was een familiaire plek in Rusland, waar Kandinsky geregeld vertoefde tot hij zijn land in 1921 verliet. Soms lijkt het erop dat deze plek in Rusland in alle talen wordt verzwegen in de uitgebreide literatuur die er over Kandinsky bestaat. Hoe onterecht dit is, stip ik hier graag aan.
Akhtyrka in beeld
Akhtyrka was een favoriete plek van Kandinsky 79 kilometers ten noordoosten van Moskou op het platteland, waar familie van zijn eerste vrouw, zijn nicht Anna Fjederovna Tsjemjakina, een landgoed bezat. Het was een heerlijke plek buiten de stad om de zomers door te brengen, en Kandinsky vertoefde en schilderde er graag. Eenmaal woonachtig in München, bleef Kandinsky zijn geboorteland inclusief Akhtyrka geregeld bezoeken, getuige de verschillende kleine schilderijen die hij er maakte.
Zo, schilderde hij in zijn eerste jaren als kunstenaar toen hij nog een opleiding in München genoot en af en toe op familiebezoek in Rusland was met Anna, impressies in vlammende kleuren van de idyllische landschappelijke omgeving van Akhtyrka (afb. 2). In 1908 schilderde hij het prachtige rode kerkje van Akhtyrka in het groen tegen een helderblauwe lucht met een weerspiegeling in het water (afb. 3).
In 1917 verbleef hij er dus met zijn tweede vrouw Nina Andrejevskaja om bij te komen van de heftige gebeurtenissen in hun land. Niet alleen had de eerste wereldoorlog het land verzwakt, maar de ontevredenheid over het tsaristische bewind en de grote klasse ongelijkheid had zijn kookpunt bereikt. Tijdens hun huwelijksreis in Finland in februari 1917, waren Wassily en Nina opgeschrikt door berichten van troonsafstand van de tsaar en de uitbraak van de politieke revolutie. Ze waren in allerijl teruggekeerd naar Moskou waar Kandinsky een huis bezat. Ze vonden het afgegrendeld.
Gelukkig had Kandinsky ondanks de scheiding van zijn eerste vrouw, een goede verstandhouding met haar en de familie gehouden en kon hij in de zomer met Nina in Akhtyrka terecht. De lang niet getoonde schilderijtjes die hij daar toen maakte, worden nu getoond in het H’Artmuseum in Amsterdam. Daarmee wordt een tipje van de sluier opgelicht over hun pijnlijke maar goed bewaarde geheim (Nina’s zwangerschap, het bestaan en het vroegtijdige verlies van hun zoontje Vsevolod) en kunnen we uitgebreider dan ooit kennismaken met Kandinsky’s figuratieve werk.
Kandinsky stond en staat immers vooral bekend als pionier van abstracte kunst, werk dat zes jaar eerder in München was ontstaan. Hij was de verpersoonlijking van de blauwe ridder geworden, die het pad naar abstractie had gebaand in 1911, vier jaar voor zijn jongere collegae van de Russische avant-garde.
Demystificatie
De betekenis van Akhtyrka reikt echter veel verder dan hierboven geschetst. Hebben Kandinsky en generaties van kunsthistorici dat ook verborgen wensen te houden voor het grote publiek? Mijns inziens heeft Kandinsky namelijk de inspiratie voor zijn grote scala aan activiteiten als voorvechter van de moderne kunst en pleitbezorger van interdisciplinaire samenwerking opgedaan bij een naburig landgoed van Akhtyrka!
Akhtyrka ligt 4 km van het landgoed Abramtsevo vandaan, waar in de laat 19e eeuw een kunstenaarskolonie in een relaxte atmosfeer bijeenkwam, midden in het bos bij de kunstminnende familie Mamontov. Zij pleitten al in de jaren 1870-1890 voor de opheffing van grenzen tussen schone kunsten en ambachtelijk handwerk en behoorden ook tot de eerste generatie die aandacht had voor volkskunst, volksvertellingen en educatie van het volk. Bovendien voerde dit artistieke gezelschap spontaan de eerste privé theater- en operavoorstellingen uit in Rusland i.s.m. professionele kunstenaars, zangers en componisten en waren ze pioniers op het gebied van kerkarchitectuur en interieur design. Abramtsevo was een buitengewoon creatieve broedplaats met een grote impact op de kunstgeschiedenis.
Kandinsky kende de Mamontovs maar had geen affiniteit met de realistische stijl waarin Abramtsevo kunstenaars van het eerste uur als Ilya Repin en Viktor Vasnetsov werkten. Hun idee van de synthese van de kunsten en praktische uitvoering daarvan, was echter ook zijn ideaal, dat hij koesterde en met passie heeft uitgedragen.
Aan het Bauhaus lukte het Kandinsky eindelijk dit idee volop te realiseren in het nieuwe jasje dat hem voor ogen stond, een modern abstract jasje. [Voor meer informatie, wees welkom bij een van mijn lezingen over Kandinsky]
Zeker, Kandinsky heeft een geheel nieuwe wind laten waaien door de Europese kunst, waarbij hij steeds meer afstand deed van de visuele werkelijkheid ten gunste van een schilderkunstige werkelijkheid, die doordrenkt is van “vreugde (..) [en] geluk”. Dat moeten kunstenaars volgens hem uitdragen, in abstracte composities, opgebouwd uit lijnen, kleuren en vormen. Daarin was hij vernieuwend, maar zijn ideaal van de synthese der kunsten was een 19e eeuws ideaal dat hij ontleende hij aan de kunstenaars van Abramtsevo. Zijn invulling daarvan oogt echter ook vandaag nog vaak hypermodern en zijn tijd ver vooruit!
De tentoonstelling Kandinsky. Pionier van de abstracte kunst is nog tot 9 november te zien in het H’Art Museum in Amsterdam. Een aanrader! Mis het niet.